فرهنگ، بنیاد زندگی و نظم شهری بوده و کالبد، عامل خلق نظم و انسجام اجتماعی قلمداد می شود. آنچه تاکنون در خصوص فرهنگ و شهر بحث و ارائه شده است تعریفی کلاسیک از این دو مولفه در کنار همدیگر می باشد. اما در دهه های اخیر ارتباط آنها از طریق مطالعات فرهنگی و با در نظر گرفتن مولفه های تشکیل دهنده مفاهیم فرهنگی شهرها می باشد تاریخ فرهنگی و مطالعات فرهنگی بازخوانی فرآیندهای تولید، توزیع و کاربست معانی و نمادها در میان انسان ها، گروه ها و ملت ها را مورد مداخله و مباحثه قرار می دهد. فرهنگ در قلمرو اعتبارات است که انسان با آفریدن آن به کمال می رسد. و در تبیین تحول تاریخی شهرهای اسلامی از تحلیل محتوی مطالعات فرهنگی مبتنی بر نظریه اعتباری، علامه طباطبایی، بابی میان مناسبات فرهنگی گشوده می شود. شهر اردبیل، از شهرهای تاریخی مهم ایران می باشد بطوریکه بعد از ثبت بقعه شیخ صفی در فهرست آثار جهانی از طرف یونسکو بعد جهانی به خود گرفته است و پژوهش در شناخت الگوی تحول آن ضرورت یافته است. توجه به این شهر در دوره صفویه موجب تبدیل آن به خاستگاه فرهنگی حکومت صفویان گردید. بدین خاطر هدف اصلی پژوهش، تبیین مدل مفهومی فرهنگ شهر اردبیل و مولفه های آن در دوره صفویه است. گذر زمان و گسترش شهر در یک قرن گذشته باعث شده است تا ساختار شهر به طور کامل تغییر کند بدین دلیل شناخت ساختار شهر در این دوره با رجوع به اسناد و بازخوانی محتوی آنها میسر گردید.
در راستای رسیدن به اهداف در مرحله اول یکی از اسناد تاریخی تصویری بجا مانده از شهر اردبیل در این دوره، نقشه ترسیم شده توسط آدام اولئاریوس در سفرنامه وی ، بازخوانی شد، ساختار شهر اردبیل دوره صفوی از ابعاد مختلف مکشوف گردید. روش تحقیق  در این مرحله  تفسیری ، با تاکید بر تحلیل محتوی اسناد تاریخی می باشد و با مبنا قرار دادن تنها سند تصویری قابل خوانش از این دوره نسبت به ارائه نقشه های ذهنی مبتنی بر اسناد اقدام شد. سپس با در نظر گرفتن  ویژگی های شهر در دوره صفویه به تبیین مدل مفهومی فرهنگ شهر اردبیل و مولفه های آن در این دوره پرداخته شد. که با راهبرد پژوهش پس کاوی انجام شد. در این راستا با استفاده از مدل مفهومی مکان کانتر، و با توجه به ویژگی های کالبدی و اجتماعی شهر انطباق داده شده و مولفه های فوق تبیین فرهنگی گردیده و از این طریق مدل مفهومی مولفه های فرهنگی تاثیرگذار شکل شهر اردبیل در این دوران به دست آمد. در مرحله دوم پژوهش با رویکرد فرهنگی بازنمایی معنا و مفهوم فرهنگ شهر اردبیل دوره صفویه، معناهای فضاهای شاخص آن مورد بررسی قرار گرفت. در این مرحله روش پژوهش به صورت اکتشافی- اسنادی است که با استفاده از مدار فرهنگی استورت هال برای بازنمایی معنا، تحلیل انجام شد.
نتایج مطالعات حاکی از آن است که اولئاریوس با قرار دادن مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی در مرکز نقشه و عناصر شاخص مهم در ساختار بندی سایر نقاط شهر، اهمیت موضوع را نشان می دهد. و شهر را بر اساس شاخصه هایی معنادار تقسیم بندی و ترسیم شد. بازنمایی معانی فضاهای شهر اردبیل در دوره صفویه پیوند تنگاتنگی با مناسبات قدرت داشته و فرهنگ شهر بر اساس نظام دینی مبتنی بر مشروعیت حکومت شیعی صفویه نمود پیدا کرده بود. با تبیین فرهنگی مکانهای شهری مهم، در این دوره می توان دریافت که ، بازار به عنوان مرکز فعالیت، شکل دادن به کنش های شهری، بستر ساخت و آیین شهر بوده و بقعه شیخ صفی به عنوان ریشه و خاستگاه خاندان صفوی، نشانگر چیستی و هویت شهر بوده است. مسجد جمعه نیز با پایه گذاری شهر توسط دولت ها ایجاد شده و تاریخ پر افتخاری داشته است، دلالت بر شکوه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی اردبیل داشته است. این سه مولفه مهم در شکل گیری فرم کالبدی و همچنین فرهنگ شهر تأثیرگذار بود.
کلیدواژگان: تحول تاریخی شهر، رویکرد فرهنگی، فرهنگ شهر، بازنمایی معنای شهر، شهر اردبیل.